De afgelopen decennia zijn we in Nederland in buitengewoon rap tempo geseculariseerd.
Binnen twee generaties namen wij afscheid van kerken en zuilen die we als
onderdrukkend en patroniserend gingen ervaren. Ook namen wij afscheid van de grote
politieke ideologieën.
Dat heeft een ongekende vrijheid opgeleverd om te worden wie je wilt zijn. Maar de
keerzijde van de bevrijding van religies en ideologieën is een leegte die op het
persoonlijke en maatschappelijke vlak gevoeld wordt.
Er is geen verhaal meer dat ons met elkaar verbindt en dat zin en samenhang biedt, want
iedereen heeft zijn of haar eigen waarheid. We voelen ons hoogstens nog verbonden
binnen onze eigen ‘bubbel’. We stemmen op partijen die vooral onze eigen particuliere
belangen verdedigen en we zijn het liefst solidair met mensen die op ons lijken.
De politiek die geın̈fecteerd is door de leegte en niet in staat lijkt om stabiliteit,
continuıẗ eit en zorgzaamheid te betrachten. Iets wat kinderen nodig hebben om veilig te
hechten en op te groeien. En wat een samenleving nodig heeft om de beste versie van
zichzelf te kunnen zijn of worden.
De politiek bedenkt nu vooral oplossingen voor de korte termijn. De grote uitdagingen
blijven liggen. Feiten benoemen leidt vooral tot ophef, waardoor we ons weer laten
aHleidende van diezelfde feiten en de werkelijkheid steeds magischer wordt. Wij bepalen
in welke sprookjes we willen blijven geloven en swipen de werkelijkheid gewoon weg als
ze ons niet bevalt.
Maar ten diepste gaat het niet over politieke of economische crises maar om existentiële
en zelfs spirituele crises. Het draait om de aloude spirituele vragen: wie ben ik, en vooral,
wie zijn wij? Wat verbindt ons aan elkaar? En wat is de stip op de horizon?
Het oorspronkelijke liberale verhaal, dat ons ongekende vrijheid heeft geschonken, is
verworden tot een neoliberaal verhaal. Een verhaal waarin consumentisme de waarde
van ons leven bepaalt. Je bent wat je hebt. Je rendement bepaalt wie je bent en of je er
mag zijn. Er is een sterk maakbaarheidsgeloof aan verbonden. Je hebt alle vrijheid
gekregen om succesvol te worden. En als dat niet lukt, dan heb je dat aan jezelf te
danken. Het individu van nu als een rendabele eenheid die moet concurreren met de
ander. Die eenzaamheid grijpt me dikwijls naar de keel.
Dat verhaal is verwoestend voor mens en natuur. Dat is geen verhaal dat toekomst heeft.
Het zorgt vooral voor leegte.
Het confronteert ons met de dringende vraag: wat nu? Want zonder gedeeld verhaal
kunnen wij niet leven. Als er geen samenhang, structuur en ordening bestaat in de
samenleving dan lopen we het risico op desintegratie of ontbinding.
Joost Roselaers en ik voerden in 2023 gesprekken met zeventien mensen over een nieuw
verhaal dat ons met elkaar zou moeten verbinden. Het resulteerde in een boek: Voorbij
de leegte. Ik zocht iemand die weet hoe belangrijk rituelen en symbolen zijn. Iemand die
de grote verhalen kent die structuur en houvast kunnen bieden, zeker als het buiten
stormt. Een man die weet dat voor troost soms meer nodig is dan holle frases, misschien
wel opoffering maar vooral zorgzaamheid omdat je als geen ander weet dat verlatenheid
zo pijnlijk is.
De psychiater en de predikant gingen samen op pad. Dat bleek een goede combinatie.
Die existentiële en spirituele vraagstukken zijn van oudsher immers toch de expertises
van de psychiater en de predikant.
Het is opvallend dat alle geı̈nterviewden een vorm van leegte signaleren, die tot
persoonlijke bezorgdheid leidt. Van jong tot oud, van links naar rechts, progressief en
conservatief, de verregaande ontmenselijking die samenhangt met deze leegte
verontrust.
Ik moet eerlijk tegen u zijn, we hebben helaas geen nieuw verhaal te bieden om de alom
gevoelde leegte te bestrijden. Het is aan de samenleving en met name aan onze
bestuurders en politici om daarin het voortouw te nemen. Gister, maar zeker vandaag.
Wel hebben we uit onze gesprekken een aantal bouwstenen gedestilleerd, die een plek in
het fundament verdienen.
Traditie. Het verleden is een belangrijk ankerpunt, waarin kernwaarden besloten liggen
die we graag zouden herijken voor gebruik in het hier en nu. Denk aan onze religieuze
tradities, het humanisme, de Verlichting en (positieve) verhalen uit ons verleden. In het
verleden ligt een schat aan doorleefde kennis die we met elkaar weer mogen opgraven.
Transcendentie. Een mens kan niet leven zonder het besef onderdeel uit te maken van
een groter geheel. Dat kun je op verschillende wijzen ervaren. Dat kan hoogverheven zijn
maar juist ook alledaags. Het transcendente overstijgt, disciplineert en verenigt en staat
in scherp contrast met het zelfgerichte. Het biedt de morele voorwaarden voor
belangrijke gemeenschapsparameters zoals solidariteit, bescherming en het vermogen
jezelf op te offeren voor het collectief. Alleen het transcendente lijkt in staat om te
inspireren tot het ontwikkelen van ordenende en heilzame structuren in een
willekeurige en chaotische verzameling individuen. Iets wat ons overstijgt kan bijdragen
aan het vermogen om te verenigen en genereert, als het goed is, groepsdeugden zoals
eerlijkheid, naastenliefde, tolerantie en solidariteit.
Toekomstperspectief. Onze toekomst ten slotte als een ongewis ankerpunt. We delen
onmiskenbaar hetzelfde doel, namelijk de aarde behouden voor onze kinderen, maar de
weg daarnaartoe kent nog onvoldoende gemeenschappelijkheid. We hebben
voorbeelden, voortrekkers en visionairen nodig die ons liefdevol en met mildheid en
mededogen de weg wijzen.
Tempels. Er zijn ruimtes in het publieke domein nodig waar verhalen gedeeld worden,
over waarden gesproken wordt, we elkaar vooral ontmoeten en een hand op elkaars
schouder kunnen leggen. Vanuit alle achtergronden, waardoor we samen aan nieuwe
verhalen kunnen bouwen. Tempels in het hart van de samenleving. Door de
ontkerkelijking is er letterlijk een leegte ontstaan die gevuld dient te worden in het hart
van de samenleving.
Maar last but not least: leiderschap. Een bouwsteen die door veel van de geı̈nterviewden
nadrukkelijk werd genoemd. Vandaag en hier uitermate relevant.
Want u bent alle leiders. U hebt verantwoordelijkheden over andere mensen.
Leiderschap gaat in de kern over macht. Macht vinden we sinds de jaren 60 gevaarlijk,
griezelig en verdacht omdat we hebben ervaren hoe het mis kan gaan als macht in
combinatie met een gewillige groep, ongebreideld wordt misbruikt, zoals tijdens de
Holocaust pijnlijk duidelijk is geworden.
Maar hiërarchie, dat samenhangt met macht en een wezenlijk groepskenmerk is, heeft
ook het vermogen om zorgzaamheid, structuur, veiligheid en grenzen te bieden. Het
gebrek eraan zorgt juist voor verwarring en ontreddering. In de operatiekamer gaat het
alleen goed als er een strikte hiërarchie is en iedereen precies doet wat van hem wordt
gevraagd. De chirurg is de baas want anders gaat het mis.
In onze huidige gemanagede samenleving hebben we macht verstopt en onherkenbaar
gemaakt. Het is gediffundeerd en gefragmenteerd waardoor het ongrijpbaar is
geworden. Net zoals bij Ikea vallen moertjes, panelen, transport en klachten allemaal
onder een andere afdeling, met ieder hun eigen manager en protocol.
De complexiteit verhult de macht en uiteindelijk niemand is de baas. Problemen worden
geabsorbeerd door stootkussens van verantwoordelijkheid. Bij misstanden verwijzen
managementlagen naar elkaar en er verandert niets.
Er wordt geen verantwoordelijkheid genomen, niemand treft blaam. Er is geen contact
meer tussen de leiding en de werknemer en geen leidinggevende ligt wakker van de
problemen, want de schuld ligt altijd elders. ‘Ik hoor wat je zegt en ik neem het mee’. Als
het echt niet anders kan dan organiseren we een commissie die een lijvig rapport moet
schrijven. Een probate coping om alles te laten zoals het is.
Zonder duidelijke en functionele hiërarchie bestaat echter het risico op wanorde,
waarbij de macht ondergronds gaat en het recht van de sterkste vroeg of laat domineert.
Om te leren hoe we ons weer moeten verhouden tot elkaar hebben we de inspiratie
nodig van machthebbers die zich letterlijk en Higuurlijk voorbeeldig gedragen. Die ons
structuur, houvast en grenzen kunnen bieden. Die durven te zeggen dat ze de baas zijn
en zich niet verschuilen achter doorgeschoten gelijkheidsdenken. Wat mij betreft een
modern vijgenblad, waar vooral kwetsbare groepen de dupe van worden. Die valse eigen
verantwoordelijkheid, waardoor kwetsbare mensen zelf mogen bepalen of ze zich laten
beı̈nvloeden door malaHide gokreclames. Jongeren die zelf verantwoordelijk zijn voor
hun sociale mediagebruik. Hun kostbare aandacht die wordt verkocht aan de hoogste
bieder met het slimste algoritme.
Waar de oude elite, gestoeld op bezit, passé is, hebben we wellicht wel een nieuwe,
morele elite nodig. Een elite die weer kan wakker liggen van het gevoel van
verantwoordelijk te zijn. Leiders zoals Mirjam Bikker die soms met rode konen van
woede, oprecht verontwaardigd kan zijn over de verwaarlozing en misstanden, door
gebrek aan moedig leiderschap.
Collectiviteit en het ervaren van een verbonden samenleving kan niet zonder zorgzaam
en moedig leiderschap.
Leiderschap toon je door het juiste te doen. Elke dag opnieuw, in elk situatie die op je
pad komt, groot, klein, zichtbaar of onzichtbaar.
Ik gun u dat u iedere dag opnieuw op uw eigen niveau de verantwoordelijkheid kan
pakken om een goede leider te zijn, een goede herder. Het draait uiteindelijk om
zorgzaamheid voor je naaste.